鷲敷町は、本県南方よりで、那賀川中部流域に位置を占めている、約30平方キロメートルの比較的狭い町である。北方は標高600−700メーメル位の山岳地帯が占めている、南方は200−300m位の丘陵が重りあっている。中間の狭く細長い地域に交通路が通り水田が開かれている。町内には各所に大小の池が点在しているが、これらは専ら水田灌漑用のためのもので、水位も恒常でないためか、水際地帯には水生植物が殆ど生えていない。また近傍に湿地帯ができているものもあるが、池にも湿地にも藻類は小数の珪藻類以外は全く見られない。そのためチリモ類の採集地としては、水田とその側溝の水草類のよく繁っている場所を選んだ。しかし、それも西方の阿井、小仁宇、百合地域では興味ある採集ができたが、中部、東部地域では見るべき所が得られなかった。ただこの町では那賀川流域で、両岸に大きな岩塊が重なりあっているが、その隙間に細流や水溜りが見られ、ここからは思いもよらず、興味深い多くのチリモが観察された。これは以外な収獲であって、かつて神山町の寄井の同じような場所で調べたものと、非常に類似した種類が多く見られたことは、まことに面白いことと思う。採集した資料をもって帰って顕微鏡で調べると、予想を遥かに越える種類が見られ、期待を越えた成果を挙げることができたことは、まことに喜ばしいことであった。そこで検出することのできた種類を全部集計してみると、13属、57種、37変種、3品種、合計97種類に達している。このうち、日本産として始めて記録されるものは、Closterium
monili var. submoniliferum, Cl. lunula var. massartii, Pleurotaenium
trabecula var. mediolaeve, C. notabile, St. gracile var. nanum
の4種類である。更に、新しい種類として記載されなければならないものは次の3種類である。記載は後日専門誌に書かせてもらう予定である。Closterium
moniliferum var. compactum, Cl. tumidum var. productum, Cosmarium
holmiense var.
capitatum. 今回の調査において、採集を行った場所は下記の通りである。 1.阿井の大池。チリモ存在せず。 2.上記池近傍の水田の側溝。 3.阿井小学校付近の水田の側溝。 4.小仁宇の池。チリモ存在せず。 5.那賀川流域の岩塊の間隙を流れる細流や水溜り。遊歩道沿いに採集。チリモ豊富。 6.鷲敷中学校裏の小池。フサモあり、チリモ存在せず。 7.北地の水田側溝。チリモ少数。 細胞の大きさを示す略字は次の通り。 L=細胞の長さ、W=細胞の幅、I=峡部の幅、T=細胞の厚さ、単位はすべてミクロン。
1.Spirotaenia
condensata Br■b(図I,1) L205;W20 産地5 2.Cylindrocystis brebissonii
Menegh. var. minor W. et G. S. West(図I,2) L29;W12 産地2 3.Netrium
digitus (Ehrenb.) Itzigs. et Rothe(図I,3) L218−281;W43―64 産地5 4.― ―
var. lamellosum (Ehrenb.)
Gronbl.(図I,5) L221−290;W41−54 産地5 5.Penium margaritaceum (Ehrenb.)
Br■b.(図I,5) L187−203;W41−54、産地2 6.P. spirostriolatum
Barker(図I,6) L195;W22 産地5 7.Closterium acerosum (Schrank)
Ehrenb.(図II,3) L292−387;W35−43 産地3・5 8.Cl. calosporum
Wittr.(図I,7) L92;W13 産地5 9.Cl. cornu
Ehrenb.(図I,15) L119;W7 産地3 10.Cl. cynthia De
Notaris(図I,13,14) L72−89;W14 産地3 11.Cl. ehrenbergii
Menegh.(図II,1) L460;W67 産地5 12.― ― var. michailovskoense
Elenkin(図II,2) 昭和44年、私が阿南市の福井で山麓の湿田から見出して以来、2度目の観察である。外国ではロシアで発見されて以後、どこからも報告されていない。細胞の先端が僅かに尖る傾向があるようである。 L448;W64 産地5 13.Cl.
leibleinii Kuetz.(図I,10) L177−230;W31−37 産地2・3 14.― ― var.
recurvatum W. et G. S. West(図II,7) L173−181;W32 産地3 15.Cl. lunula
(Muell.) Nitzsch var. massartii (Wildem.)
Krieg.(図I,18,19) ジャワ島以外からは報告されていない。両側面が同じ曲面をもってつき出たもので、これとよく似たものが別の品種としてインドネシアとアンダマン諸島から報告されている。 16.Cl.
monili ferum (Bory) Ehrenb.(図I,11) L221−246;W38−41 産地3・5 17.― ―
var.
compatum 新変種(図I,12) 湾曲度の非常に少ない、太短かい特異な形のもので、新変種とした L210−228;W33−34 産地2・3 18.―
― var. submonili ferum (Woronichin)
Krieg.(図II,4−6) 特異なピレノイドの配列をもった変種で、細胞の湾曲度は比較的大きいようである。産地3・5 19.Cl.
nasutum Nordst. var. nanum
Hinode(図I,17) L259−291;W31−36 産地3 本県では各所に見られるようであるが、基本種とは大きさが違うので、変種とした。 20.Cl.
pronum Br■b.(図I,16) L242;W12 産地3 21.Cl. ralfsii Breb. var. hybridum
Rabenh.(図II,9) L454;W34 産地5 22.Cl. siliqua W. et G. S. West var.
turgidum Hinode(図II,8) L354−387;W43−46 産地5 23.Cl. tumidum Johns.
var.
productum 新変種(図I,8,9) 細胞は稍細長く、先端部が引き伸ばされたようになっているので新変種とした。産地5 24.Pleurotaenium
abeanum Hinode(図III,1) L654;W(底部)43,W(頂部)27 産地5 25.― ― var.
elongatum Hinode(図III,2) L720;W(底部)44,W(頂部)27 26.Pl. coronatum
(Breb.) W. West var. nodulosum (Breb.) W.
West(図III,8) L496;W(底部)40,W(頂部)30 産地5 27.Pl. ehrenbergii (Br■b.) De
Bary.(図III,6) L470;W(底部)34,W(頂部)18 28.Pl. eugeneum (Turn.) W. et G.
S. West.(図III,7) L363−785;W(底部)34−47,W(頂部)27−27 産地5 29.Pl. ovatum
Nordst.(図III,9) L268;W101;I55 30.Pl. trabecula (Ehrenb.)
Naeg.(図III,3) L414−532;W(底部)28−37,W(頂部)22−23 産地3,5,7 31.― ― var.
maximum (Reinsch) Roll.(図III,4) L791;W(底部)45,W(頂部)22 産地5 32.― ―
var. mediolaeve (Playf.)
Krieg.(図III,5) 変わった特徴をもつ変種で、オーストラリアのニューサウスウェールスで観察されただけである。 L492−520;W(底部)30,W(頂部)19 産地5 33.Pl.
truncatum (Br■b.) Naeg. var. farquharsonii (Roy) W. et G. S.
West.(図II,10) L356;W(底部)30,W(頂部)19 産地3 34.Euastrum ansatum Ehrenb.
Naeg. var. dideltiforme Ducell.(図III,11) L80−85;W41−43;I13 産地5 35.―
― var. pyxidatum Delp.(図III,10) L81−86;W41−43;I11−13 産地5 36.E.
ceylanicum W. et G. S. West krieg. var. ikegamii
Hinode.(図IV,5) L79;W64;I16 産地5 37.E. didelta Ralfs var. bengalicum
Lagerh.(図III,12) L122;W61;I17 産地5 38.E. oblongum (Grev.)
Ralfs.(図IV,1) L149;W76;I22 産地5 39.E. platycerum
Reinsch.(図IV,2) L52;W46;I11 産地5 40.E. spinulosum
Delp.(図IV,3) L67;W58;I18 産地5 41.― ― var. vaasii Scott et
Presc.(図IV,4) L64;W55;I15 産地5 42.E. turnerii W.
West(図II,11) L35;W25;I9 産地5 43.E. verrucosum Ehrenb. var. alatum
Wolle(図IV,6) L91;W76;I22;T 産地5 44.Micrasterias apiculata (Ehrenb.)
Menegh.(図IV,13) L220;W178;I31 産地5 45.M. mahabuleshwarensis Hobs
var. wallichii (Grun.) W. et G. S.
West(図IV,12) L146;W122;I25 産地5 46.M. thomasisna
Arch.(図IV,1) L202;W165;I 産地3・5 47.Cosmarium australe (Racib.)
Luetkem.(図V,7) L65;W43;I41 産地3 48.C. binum
Nordst.(図V,17) L49;W37;I46 産地5・7 49.C. cirulare Reinsch var.
messikommerii Krieg. et Gerl(図V,6) L52;W46;I13;T24 産地3・5 50.C.
connatum Breb.(図IV,8) L73;W52;I46 産地5 51.C. exiguum Arch. var.
hexagonum (Groenbl.) Krieg. et Gerl(図I,20) L73;W52;I46 産地5 52.C.
holmiense Lund. var.
capitatum 新変種(図II,12−14) この種は、概して高山性又は極地性のものであるが、わが国近傍では北千島と北海道から1変種が知られている。この鷲敷産の変種は、頂部が左右から明瞭な切れ込みによって葉状の部分に区切られている特徴がある。 L47−55;W27−34;I16−17;T20 産地2 53.C.
impressulum Elfv.(図I,23) L21;W14;I4 産地2 54.C. kamiyamense
Hinode(図V,10) L49;W47;I17 産地5 55.C. margaritatum (Lund) Roy et
Biss. f. minor Boldt(図V,18) L55;W46;I18 産地5 56.C. microsphinctum
Nordst.(図1,21) L41−44;W27−28;I16 産地2 57.C. notabile
Br■b. 日本新(図V,11―13) L31;W22;I10;T17 産地2 58.C. obsoletum (Hantsch)
Reinsch var. sitvense Gutw.(図V,3) L73;W67;I39;T40 産地5 59.C.
obtusatum Schmmdle.(図IV,11 ) L58;W48−52;I15−18;T32 産地2 60.C.
orthopleurum Roy et Biss.(図V,19) L85;W84;I27 産地2 61.C. pachydermum
Lund.(図V,4) L76;W57;I31 産地2 62.― ― var. aethiopicum W. et G. S.
West.(図V,5) L73;W58;I28 産地2 63.C. portianum
Arch.(図IV,7) L31−32;W26−29;I10 産地5 64.C. pseudomagnificum
Hinode(図IV,1) L93;W64;128 産地5 65.C. pseudopyramidatum Lund. var.
rotundatum Krieg. et Gerl.(図III,13) 産地2 66.C. punctulatum
Br■b.(図III,15) L30;W29;I11 産地2 67.C. quadratum
Ralfs(図IV,9) L59;W34;I20 産地2 68.― ― var. willei W. et G. S.
West.(図IV,10) L59;W35;I21;T27 産地2 69. C. speciosum Lund. var.
simplex
Nordst.(図V,14−16) 退化した状態のもので、半細胞の辺縁の歯牙体は円くて微粒子を欠く。半細胞腹面のか粒列は退化している。わが国では熊本県から知らされているだけである。 L43−49;W25−28;I17−20;T21−22 産地2 70.C.
sportella Br■b. var. subnudum W. et G. S.
West(図V,9) 非常に珍しいチリモで、わが国では京都府で1個所から報告されただけである。世界的にも少ない。 L46;W38;I11 産地5 71.subcostatum
Nordst.(図III,4) L28−29;W25−26;I7−9 産地2・5 72.C. subrectagulare
Luetkem. et Groenbl.(図I,22) L35;W28−29;I10 産地5 73.C. sumatranum
Krieg. var. perspicuum Krieg.(図II.15) L31;W28;I11 産地5 74.C.
trilobulatum Reinsch.(図I,24) L27;W22:I6 75.C. turgisum
Br■b.(図V,2) L166−180;W73−82;I62−64 産地2・5 76.C. westii
Bernard.(図V,8) L70−73;W42−43;I39−41 産地2・5 77.Xanthidium antilopaeum
(Br■b.)
Kuetz. ただ1度だけ出現したのみで、それもゴミの中に埋まった状態で、全体がよく見える位置に移動させようとするうちに姿を見失ってしまった。そこで名前だけ載せることにする。 産地5 78.Staurastum
brevispinum Br■b.(図V,22) L26;W25;I7 産地2 79.St. dickiei Ralfs var.
maximum
West.(図IV,2) L43;W(棘除き)41;I11;棘の長さ7 産地5 これは我が国では、北海道の苫小牧で見られただけの珍らしいものである。大形のもので、北海道のものよりも大きい。 80.St.
gracile Ralfs var. nanum Wille.(図IV,10) L27;W(腕を含み)34;I9 産地5 81.St.
hexacerum (Ehrenb.) Wittr.(図V,20) L31;W29;I11 産地2 82.St. muticum
Br■b.(図V,21) L26;W26;I8. 産地2 83.St. pilosum (Naeg.)
Arch.(図IV,7) L(棘含まず)43;W(棘含まず)46;I15 産地2・3・5 84.St. punctulatum
Br■b.(図IV,3) L35;W31;I14 産地2 85.St. lapponicum (Schmidle)
Groenbl.(図VI,4,5) L19−28;W22−31;I6−8 産地5 86.St. rhynchoceps Krieg.
var. ornatum Hinode.(図VI,14) L41;W(腕含め)49;I11 産地5 87.St. sebaldi
Reinsch(図VI,13) L79;W(腕含め)92;I18 産地5 88.St. striolatum (Naeg.)
Arch.(図VI,6) L26;W24;I10 産地5 89.St. submanfeldtii W. et G. S.
West.(図VI,9) L43;W(腕含め)56―58;I11 産地5 90.St. tetracerum
Ralfs.(図VI,12) L31;W28;I5 産地5 91.St. turgescens De
Not.(図VI,11) L37;W31;I14 産地2 92.St. zahlbrucknerii
Luetkem.(図VI,8) L116;W89;140 産地5 93.Desmidium aptogonum
Br■b.(図VI,17) L17;W27 産地5 94.D. baileyi (Ralfs) Nordst. f.
tetragonum Nordst(図VI,18) L16−18;W24 産地5 95.D. swartzii
Ag.(図VI,15) L15;W36 産地5 96.D. ― ― var. quadrangulatum (Ralfs)
Roy.(図VI,16) L22;W60 産地5 97.Hyalotheca dissiliens (Sm.)
Br■b.(図VI,19) L13−15;W24 産地5 図版の説明(I−VI) 図I 拡大の尺度 1,2,5,6,7,9,15,19−24 下図のB 3,4,8,10−14.16−18 下図のA 1.Spirotaenia
condensata Br■b. 2.Cylindrocystis brebissonii Menegh. var. minor W. et
G. S. West. 3.Netrium digitus (Ehrenb.) Itzigs. et Rothe. 4.― ― var.
lamellosum Groenbl. 5.Penium margritaceum (Ehrenb.) Br■b. 6.P.
spirostriolatum Barker. 7.Closterium calosporum Wittr. 8,9 Cl.
tumidum Johns. var. productum. 新変種 10.Cl. leibleinii Kuetz. 11.Cl.
monili ferum (Bory) Ehrenb. 12.― ― var. compactum 新変種 13,14.Cl.
cynthia De Not. 15.Cl. cornu Ehrenb. 16.Cl. pronum Br■b. 17.Cl.
nasutum Nordst. var. nanum Hinode. 18,19.Cl. lunula (Muell.) Nitzsch
var. massartii (Wildem.) Krieg. 20.Cosmarium exiguum Arch. var.
hexagonum (Groenbl.) Krieg. et Gerl. 21.C. microsphinctum
Nordst. 22.C. subrectangulare Luetkem. et Groenbl. 23.C. impressulum
Elfv. 24.C. trilobulatum
Reinsch. 図II 拡大の尺度 1−10 下図のA 11−15 下図のB 1.Closterium ehrenbergii
Menegh. 2.― ― var. michailovscoense Elenkin. 3.Cl. acerosum
(Schrank) Ehrenb. 4−6.Cl. monili ferum (Bory) Ehrenb. var.
submoniliferum. (Woronichin) Krieg. 7.Cl. leibleinii Kuetz. var.
recurvatum W. et G. S. West. 8.Cl. siliqua W. et G. S. West var.
turgidum Hinode. 9.Cl. ralfsii Br■b. var. hybridum
Rabenh. 10.Pleurotaenium truncatum (Br■b.) Naeg. var. farquharsonii
(Roy) W. et G. S. West. 11.Euastrum trunerii W.
West. 12−14.Casmarium holmiense Lund. var. capitatum 新変種 15.C.
sumatranum Krieg. var. perspicuum
Krieg. 図III 拡大の尺度 1−9 下図のA 11−15 下図のB 1.Pleurotaenium
abeanum Hinode. 2.― ― var. elongatum Hinode. 3.Pl.trabecula
(Ehrenb.) Naeg. 4.― ― var. maximum (Reinsch) Roll. 5.― ― var.
medtolaeve (Playf.) Krieg. 6.Pl. ehrenbergii (Br■b.) De Bary. 7.Pl.
eugeneum (Turn.) W. et. G. S. West. 8.Pl. coronatum (Br■b.) Rabenh.
var. nodulosum (Br■b.) W. West. 9.Pl. ovatum Nordst. 10.Euastrum
ansatum Ehrenb. var. pyxidatum Delp. 11.var. dideltiforme
Ducell. 12.E. didelta Ralfs var. bengalicum Lagerh. 13.Cosmarium
pseudopyramidatum Lund. var. rotundatum Krieg. et Gerl. 14.C.
subeostatum Nordst. 15.C. punctulatum
Br■b. 図IV 拡大の尺度 12,13 下図のA 1−11 下図のB 1.Euastrum oblongum
(Grev.) Ralfs. 2.E. platycerum Reinsch. 3.E. spinulosum Delp. 4.―
― var. vaasii Scott et Presc. 5.E. ceylanicum (W. et. G. S. West)
Krieg. var. ikegamii Hinode. 6.E. verrucosum Ehrenb. var. alatum
Wolle. 7.C. portianum Arch. 8.C. connatum Br■b. 9.C. quadratum
Ralfs. 10.― ― var. willei W. et G. S. West. 11.C. obtusatum
Schmidle. 12.Micrasterias mahabuleshwarensis Hobs. var. wallichii
(Grun.) W. et G. S. West. 13.M. apiculata (Ehrenb.)
Menegh. 図V 拡大の尺度 1,7 下図のA,9,11,12,14,15 下図のC 他全 下図のB 1.Micrasterias
thomasiana Arch. 2.Cosmarium turgidum Br■b. 3.C. obsoletum
(Hantzsch) Reinsch var. sitvense Gutw. 4.C. pachydermum Lund. 5.― ―
var. aethiopicum W. et G. S. West. 6.C. circulare Reinsch var.
messikommerii Krieg. 7.C. australe (Racib.) Luetkem. 8.C. westii
Bernard. 9.C. sportella Br■b. var. subnudum W. et. G. S. West. 10.C.
kamiyamense Hinode. 11―13.C. notabile Br■b. 14―16.C. speciosum var.
simplex Nordst. 17.C. binum Nordst. 18.C. margaritatum (Lund.) Roy
et Biss. f. minor Boldt. 19.C. orthopleurum Roy et
Biss. 20.Staurastrum hexacerum (Ehrenb.) Wittr. 21.St. mutucum
Br■b. 22.St. brevispinum Br■b. 図VI 拡大の尺度 全部 B 1.Cosmarium
pseudomagnicum Hinode. 2.Staurastrum dickiei Ralfs var. maximum W.
West. 3.St. punctulatum Br■b. 4,5.St. lapponicum (Schmidle)
Groenbl. 6.St. striolatum (Naeg.) Arch. 7.St. pilosum (Naeg.)
Arch. 8.St. zahlbrucknerii Luetkem. 9.St. submanfeldtii W. et G. S.
West. 10.St. gracile Ralfs var. nanum Wille. 11.St. turgescens Ralfs
De Not. 12.St. tetracerum Ralfs. 13.St. sebaldii Reinsch. 14.St.
rnynchoceps Krieg. var. ornatum Hinode. 15.Desmidium swartzii
Ag. 上面観のみ 16.― ― var. quadrangulatum (Ralfs) Roy. 17.D. aptogonum
Br■b. 18.D. baileyi (Ralfs) Nordst. f. tetragonum
Nordst. 19.Hyalotheca dissilens (Sm.) Br■b.
図1
図2
図3
図4
図5
図6
|